زخمهای گوارشی به زخمهایی گفته میشود که در مجرای معده ـ رودهای (GI) ایجاد میشود. این مجرا متشکل از مری، معده و روده و محل هضم و جذب غذا است. در صورت آسیب دیدن پوشش محافظ (مخاط) این مجرا زخمهای گوارشی ایجاد میشود. آسیب دیدن مخاط دلایل متعددی دارد که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- عفونی شدن توسط باکتری هلیکوباکتر پیلوری (اچ. پیلوری)
- مصرف مداوم مسکنهای غیراستروئیدی ضدالتهاب (NSAIDs)
انواع زخمهای گوارشی
زخمهای گوارشی در بخشهای مختلفی از مجرای معده ـ رودهای ایجاد میشود و به انواع زیر تقسیم بندی میشود:
- زخم مری: در امتداد لوله منتقل کننده غذا از دهان به معده
- زخم معده
- زخم دوازدهه در بخش ابتدایی روده کوچک و محل خروج غذا از معده به روده کوچک
علتها و دلایل
هیلکوباکتر پیلوری
شایعترین دلیل زخمهای گوارشی عفونی شدن معده توسط باکتریای به نام هلیکوباکتر پیلوری است. این باکتری در معده بسیاری از افراد وجود دارد، اما معمولاً عفونت حاصل از آن مشکلساز نیست. از هر ۱۰ بیمار مبتلا به زخم دوازدهه و زخم معده به ترتیب ۹ و ۸ نفر به دلیل این نوع عفونت باکتریایی دچار زخم دستگاه گوارش شدهاند. زخم به این دلیل ایجاد میشود که عفونت به روشهای زیر به پوشش مجرای معده ـ رودهای آسیب میزند:
- ایجاد التهاب
- تداخل در تولید اسید: هلیکوباکتر پیلوری گاهی سازو کار توقف تولید اسید را مختل میکند و به این ترتیب میزان اسید معده بالاتر از حد طبیعی میشود.
مصرف داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب
دومین دلیل رایج ایجاد زخمهای گوارشی مصرف مکرر یا طولانی مدت داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب است. از هر ده مورد زخم معده و زخم دوازدهه به ترتیب دو و یک مورد به دلیل افراط در مصرف مسکنهایی چون آسپرین، ایبوپروفن یا دیکلوفناک ایجاد میشود. البته اکثر افراد با مصرف این داروها با مشکلی مواجه نمیشوند، اما مصرف مداوم آنها بدون شک دردسرساز خواهد بود.
عاملهای خطر
عاملهای خطر دیگری که احتمال زخم شدن معده را افزایش میدهد عبارت است از:
- سیگار کشیدن و استعمال دخانیات
- سابقه ابتلا اعضا خانواده به زخم معده
- بالا رفتن سن
علائم و نشانهها
زخم معده در ابتدا علامتی ندارد، اما در مراحل بعدی با افزایش سن و استمرار مصرف داروهای NSAIDs علائم ناگهان بروز مییابد.
رایجترین علائم زخمهای گوارشی درد شکمی است. اگر دوازدهه زخم شده باشد، درد معمولاً چند ساعت پس از غذا شروع میشود و به تدریج با صرف مجدد غذا تسکین مییابد. درد شب هنگام و در صورت خالی بودن معده نیز حملهور میشود. اما اگر معده زخم باشد، درد عموماً هنگام غذا خوردن آغاز میشود. زخم مری نیز با درد شکمی یا درد پایین قفسه سینه همراه است و بلع نیز دشوار میشود.
سوء هاضمهای که بیش از یک ماه طول بکشد نیز بیانگر ابتلا به زخمهای گوارشی است. سوء هاضمه با علائم زیر همراه است:
- حالت تهوع
- استفراغ
- نفخ
- آروغ زدن
- سوزش سر دل (رفلاکس معده ـ مری): برگشت مجدد محتویات معده به مری
تشخیص
پزشک موارد زیر را بررسی میکند:
- وجود زخم گوارشی و تعیین نوع آن (زخم معده، مری یا دوازدهه)
- دلیل ایجاد شدن زخم به منظور تهیه طرح درمانی مناسب
پزشک از بیمار میخواهد تا علائم و سابقه پزشکی خود را شرح دهد، سپس حین معاینه ناحیه شکم را به آرامی فشار میدهد تا وجود ناحیه حساس یا دردناک را بررسی کند. در مرحله بعد پزشک معالج تعیین میکند که آیا عفونت باکتریایی هلیکوباکتر پیلوری یا مصرف درازمدت داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب میتواند عامل بروز علائم باشد یا خیر. احتمال زخم شدن دستگاه گوارش در صورت تایید موثر بودن هر یک از این دو عامل بالا است.
آزمایشها
از روشهای مختلفی برای تشخیص عفونت هلیکوباکتر پیلوری استفاده میشود که عبارتاند از:
- آزمایش خون
- آزمایش نمونه مدفوع
- آزمایش تنفسی
- آندوسکوپی
- نمونه برداری
درمان
درمان زخمهای گوارشی بسیار مهم است. چنانچه اقدام فوری و مناسب برای درمان انجام شود، زخم دوازدهه ظرف چهار هفته و زخم معده در مدت هشت هفته بهبود مییابد. به علاوه چنانچه هلیکوباکتر علت ایجاد زخم باشد، احتمال عود کردن زخم با از بین بردن این باکتری کاهش مییابد.
دارو
زخم ناشی از هلیکوباکتر پیلوری
چنانچه عفونت باکتریایی علت ایجاد زخم باشد، یک دوره یک تا دو هفتهای آنتی بیوتیک برای از بین بردن عفونت تجویز میشود. در کنار آنتی بیوتیک داروهای دیگری برای جلوگیری از آسیب دیدن مجرای معده ـ رودهای و ایجاد فرصت التیام یافتن زخم تجویز میشود. این گروه از داروها میزان تولید اسید معده را کاهش میدهد.
زخم ناشی از مصرف داروهای NSAID
اگر مصرف داروهای NSAIDs عامل ایجاد زخم باشد، از بیمار خواسته میشود مصرف این داروها را قطع کند تا زخم التیام یابد. آنتاگونیست گیرنده H2 یا PPI نیز برای کاهش تولید اسید تجویز میشود. مصرف این داروها در کل ایمن است، اما گاهی اثرهای جانبی موقتی مانند اسهال یا حالت تهوع را به دنبال دارد.
جراحی
چنانچه علی رغم اتمام دوره درمان زخم عود کند یا بیمار دچار عوارض وخیم شود، انجام جراحی ضرورت مییابد. سوراخ و زخم مجرای گوارشی را میتوان با جراحی باز یا جراحی با حداقل تهاجم لاپاروسکوپی درمان نمود.
درمان آندوسکوپی
آندوسکوپی بخش فوقانی مجرای معده ـ رودهای به منظور توقف خونریزی انجام میشود. جراح اسکوپ مجهز به منبع نور را وارد مجرا میکند تا بتواند ناحیههای خونریزی دهنده را ببیند و درمان کند. اپی نفرین نیز از راه آندوسکوپ وارد مجرا میشود تا خونریزی را متوقف کند. گیرههایی نیز روی زخم خونریزی دهنده زده میشود تا رگهای مرتبط تحت فشار قرار گیرد.
واگوتومی
شاخههایی از عصب واگ در عمل واگوتومی قطع میشود که در تولید اسید معده نقش دارد. قطع کردن عصب واگ تولید اسید را به شدت کاهش میدهد. البته قطع کلی عصب توانایی معده در تخلیه خود را کاهش میدهد، به همین دلیل فقط بخشی از آن باید قطع شود.
آنترکتومی
آنترکتومی عملی جراحی است که در آن بخش پایین معده (آنتروم) خارج میشود. آنتروم مادهای شیمیایی ترشح میکند که تولید اسید را افزایش میدهد و بدون آن تولید اسید کاهش مییابد. با انجام آنترکتومی میتوان از عود کردن زخمهای گوارشی جلوگیری کرد.
پیلوروپلاستی
در عمل پیلوروپلاستی حفرهی بین معده و دوازدهه بزرگتر میشود تا محتویات معده راحتتر وارد روده شود. پیلوروپلاستی پیش از این کاربرد بالایی برای کاهش عوارض واگوتومی داشت.